مجله فرانما
پیاپی 2 (بهار 1397)

«قرآن محمدابراهیم قمی» و «قرآن 974 احمد نیریزی» محفوظ در کاخ گلستان، هر دو متعلق به دوره صفویان و مکتب اصفهان است. هر دو قرآن سفارش حاکمان زمان خود بودند و در هر دو قرآن، تذهیب مکتب اصفهان مشاهده میشود. گرچه خط نسخ قرآن محمدابراهیم قمی به پختگی خط نسخ قرآن احمد نیریزی نیست؛ اما قرآن احمد نیریزی در اجرای تذهیب و نقوش، از تذهیب قرآن محمدابراهیم قمی بهره برده است. در این مقاله ابتدا به تحلیل تذهیبهای هر یک از این دو قرآن پرداخته و در ادامه با بررسی و مقایسه تطبیقی تذهیبهای دو قرآن با یکدیگر، به نقاط اشتراک و افتراق آنها اشاره میشود. همچنین در این مقاله سعی شده است با استفاده از روش استقرائی، نقوش تذهیب دو قرآن تحلیل و بررسی و نتایج حاصل از آن به روش قیاسی بیان شود. از مقایسه دو قرآن میتوان به این نتیجه رسید که تذهیب قرآن احمد نیریزی، متاثر و ادامه دهنده اسلوب و روش تذهیب در قرآن محمدابراهیم قمی است. در تذهیب قرآن احمد نیریزی شاهد تکامل تذهیب مکتب اصفهان و همچنین خط نسخ ایرانی هستیم.

علاقمندی پادشاهان و شاهزادگان عثمانی به زبان و ادب فارسی به دوران حاکمیت سلجوقیان آناطولی بازمیگردد. از عوامل مهم گسترش زبان و ادبیا ت فارسی در آسیای صغیر، میتوان به مهاجرت خاندانهای بافضل و دانش ایرانی و همچنین محیط امن و دانش پرور آن سرزمین در قرن 14 میلادی و دوران پرتلاطم و ناامن ایران آن زمان اشاره کرد. بدین ترتیب سلاطین عثمانی شعرای پارسی گوی را در دربار خود پذیرفتند و ایشان به ترویج شعر و ادب فارسی پرداختند. اوج رونق زبان و ادبیات فارسی و فعالیت شاعران و نویسندگان پارسی گوی در دوره میانه تاریخ ادبیات ترک، یعنی از قرن 11 میلادی تا دوره تنظیمات (نیمه قرن نوزدهم میلادی) است.
آثار گرانبها و نسخ خطی فارسی بسیار ارزنده موجود در کتابخانه های ترکیه، حکایت از حضور همه جانبه زبان و ادبیات و فرهنگ فارسی در این سرزمین دارد که این امر را میتوان مرهون رونق یافتن زبان فارسی بعنوان زبان ادبی دربار عثمانی و پدیدآمدن آثار فراوان فارسی توسط ایرانیان مهاجر و شاعران و نویسندگان ترک دانست. این مقاله با روش توصیفی و برپایه مطالعه کتابخانه ای به بررسی و موجودی نسخ دیوانهای خطی شاعران پارسی گوی در طی قرون 14 تا 17 میلادی در کتابخانه های ترکیه پرداخته است.

در کنار اصلی ترین کارکرد مساجد یعنی انجام فرضیه نماز، کارکردهای اجتماعی، فرهنگی، سیاسی دیگری نیز در ساخت و معماری مساجد در نظر گرفته شده است، که از جمله مهمترین آنها ایجاد مکانی برای کتاب و کتابخانه است. کتابخانه ها ی مساجد گاه مهمترین کتابخانه ها ی شهرها به حساب می آمدند و برخی آثار ارزشمند در این کتابخانه ها نگهداری می شده است. شهر تهران به دلیل برخورداری از مساجد بزرگ و مهم از این قائده مستثنی نیست. کتابخانه ها ی مساجد قدیمی تهران از مهمترین ذخایر کتابخانه ای کشور به حساب می آیند. در این مقاله با توجه به تعداد فراوان این مساجد در تهران، مساجد بالای 100 سال قدمت مورد مطالعه قرار گرفته اند و به روش توصیفی وضعیت کتابخانه ها ی آنها بررسی شده است. این مقاله از طرحی انجام شده بر روی مساجد دیرینه سال در سال 1388 توسط بنیاد ایرانشناسی، استخراج شده است. تراکم کتابخانه ها ی مساجد قدیمی در بافت مرکزی تهران که مرکز تجمع فعالیتهای اجتماعی و اقتصادی تهران و ایران به حساب می آید، در ارتقای فرهنگی و آموزشی منطقه، نقش مهمی ایفا کرده است و نشان از توجه سازندگان و متولیان مساجد به امر کتاب و تاثیر آن دارد.

یکی از حوزه های بسیار مرتبط با مطالعات تاریخی، حوزه جغرافیای تاریخی است. تعداد زیاد منابع جغرافیایی در حوزه جهان اسلام اطلاعات فراوانی را پیش دیدگان مورخان قرار میدهد. کتاب تقویم البلدان تالیف ابوالفداء اثری است جامع در جغرافیای جهان در قرن هشتم. در این قرن توجه به جغرافیا و اطلاعات سفرنامه ای و استفاده از ابزار جدید مجددا نزد مسلمانان افزایش یافت. در این بین توجه به جغرافیای ریاضی بعنوان یکی از شاخه های جغرافیا به اوج خود رسید که این پیشرفت مرهون تلاشهای علمی نویسندگانی همچون ابوالفداء، امیر شهر حماه در شام بود. مولف این کتاب را متاثر از مکتب عراقی تالیف کرده است. ابوالفداء پس از مطالعه کتب جغرافیای جهان اسلام و آگاهی از محاسن و معایب آنها به بررسی مجدد جغرافیای مناطق مختلف جهان اسلام اهتمام ورزیده است. این کتاب از جامعیت نسبی برخوردار است و مولف با الگوبرداری از اسلوب کتاب تقویم الابدان اثری متفاوت تالیف کرده است.

این مقاله مروری است بر کتاب فرهنگ عامه استان مرکزی نوشته غلامعلی ولاشجردی فراهانی. در این کتاب تلاش شده است ادبیات شفاهی، آداب و رسوم، باورها و معقدات عامه، زبان و گویش ، هنرهای سنتی، دانش عامیانه، صنایع دستی، جشن ها، اسطوره ها، طب سنتی، شعایر و مناسک، بازی ها، پیشه ها و مشاغل و اماکن سنتی استان مرکزی به تصویر کشیده شود. نویسنده کتاب معتقد است که دست یافتن به منابع و روابط محسوس و نامحسوس مردم شناسی، رکن اساسی و مهم کشف و مطالعه تمدنهاست که فقط کاوش در رفتار توده های مردم، آن‏را امکان پذیر میسازد. این کتاب نشانگر گوشه هایی از فرهنگ کهن مردم استان مرکزی است و آداب و رسوم غنی و مشترکات رفتاری و آئینی این خطه را با نگاهی تطبیقی، تحلیل کرده است. محقق تلاش کرده با بهره گیری از فن گفتگو در میدان تحقیق، مشاهدات خود را بعد از تطبیق با واقعیات به ثبت برساند. بهره گیری از اسناد معتبر، منابع و تحقیقات گذشتگان و رجوع به آگاهان و سالخوردگان به منظور معرفی دقیقتر رفتارهای فرهنگی مردم از ویژگی های بارز و مثبت این کتاب است. سادگی و روانی متن، با توجه به تعداد زیاد صفحات کتاب، از محاسن کتاب محسوب میشود.

در سفرنامه حکیم ناصرخسرو به شماری از توصیفهای کم نظیر از شهرها، راه ها، بناها و اماکن عمومی و مذهبی مانند بازارها، کاروانسرها و مساجد بر میخوریم که درعین درهم تنیدگی بین داده ها، از نظر مادی و معنوی، سازه و محتوای سازه، محمل کارکردها و اصل کارکردها تصاویر کم نظیری دیده میشود. با لختی چشم برهم نهادن میتوان هر آنچه را که ناصرخسرو گفته، در ذهن مجسم کرد. در این وجیزه تلاش شده است تا ضمن بررسی اعتبار داده های سفرنامه ناصرخسرو، روشن شود که مساجد نه تنها مشاهده شده اند بلکه با دقت قابل ملاحظه ای معاینه شده اند. بررسی های انجام یافته در این مقاله بر ارزشهای این سفرنامه به عنوان اثری تاریخی، جامعه-شناختی، مذهبی و فرهنگی در حوزه علوم انسانی صحه میگذارد. این پژوهش به روش توصیفی- تحلیلی و براساس منابع کتابخانه ای صورت گرفته است.